Column: Stemplicht, zwijgplicht
01/11/2025
Deze column verscheen in Weekend editie 44.
Wat doen de Oranjes op de dag van de verkiezingen? Niets wat met een rood potlood te maken heeft. Terwijl de rest van het land naar de stembus trekt, omzeilt de koning die. Iedere Nederlander heeft in principe stemrecht en dus ook koning Willem-Alexander. Willem-Alexander, zijn moeder en zijn dochter zijn hun hele leven opgevoed om er voor iedereen te zijn, ongeacht afkomst, politieke kleur of wat diegene ook anders maakt dan anderen. Hun partners doen daar traditiegetrouw aan mee.
Wilhelmina stemde wel een poos, toen vrouwen het recht kregen om te stemmen. Juliana vond het niet langer kies om te stemmen. De koning belichaamt de staat. En de staat kiest niet, de staat ís. Die neutraliteit is niet zomaar etiquette, het is tegelijkertijd ook een overlevingsstrategie. In een land waar de regering elke vier jaar kan wisselen – bij ons in de praktijk soms iets vaker – moet de monarch boven het spel blijven. Zodra een vorst openlijk zou stemmen, of zelfs zou laten doorschemeren welke kant het opgaat, wordt de magie van het koningschap politiek. En politieke koningen vallen vroeg of laat.
Als de koning wel naar de stembus zou gaan, zou men zich meer dan nu afvragen: wat zou hij hebben gestemd? En daarom bereidde ook daar de RVD een antwoord voor: ’Aangezien stemmen in Nederland geheim is, zou dit kunnen leiden tot speculaties op welke partij de koning stemt. Overigens zou de koning, als dit niet het geval was, een blanco stem uitbrengen.’ In Engeland zeggen ze: ’Ook al is er geen wet die de monarch en leden van de koninklijke familie stemmen verbiedt, het wordt als ongrondwettelijk beschouwd als zij dat wel doen.’
Charles heeft, nog als prins, in een interview weleens aangegeven zeker zo zijn opvattingen te hebben. ’Maar het zou best verkeerd zijn om die te uiten’, zei hij destijds. Het is zelfs in een handboek voor het kabinet opgenomen: de soeverein moet strikt neutraal blijven, met respect voor politieke zaken.
In België gaat het anders. Daar hebben ze een stemplicht, en die geldt ook voor de koninklijke familie. Zo zagen fotografen de kinderen van koning Filip gewoon in de rij staan, hun id-kaart overleggen en een hokje aankruisen. Ook de oud-koning en oud-koningin, Albert en Paola, trokken naar de stembus. Bewust of onbewust zichtbaar voor de camera’s: op een servet met koninklijk monogram had koningin Paola in het Frans haar stemadvies genoteerd: ’MR, 2 Wilmès, lijsttrekker’, zodat ze wist dat ze de bovenste van de tweede partij moest aankruisen. Koning Filip en koningin Mathilde, het huidige koningspaar, zijn trouwens een uitzondering op de stemplicht, om neutraliteit te waarborgen.
Staatsrechtgeleerden zijn het er niet over eens en sommigen vinden dat ook het staatshoofd het goede voorbeeld zou moeten geven. Herman Tjeenk Willink, huisvriend van de Oranjes en oud-vicepresident van de Raad van State, vindt het belangrijk dat de koning wel betrokken is bij het democratisch proces. ’Dat past bij modern koningschap’, zei hij eens.
Ook al stelt de koning tegenwoordig niet meer de formateur aan, maar is de Tweede Kamer daarbij aan zet, zijn vaste politieke adviseurs komen na de verkiezingsuitslag wel langs op het paleis. En natuurlijk heeft Willem-Alexander de kans om een beetje te sturen, als de formateurs bij hem langskomen. Maar het is aan hen om er wat mee te doen of de koninklijke mening compleet naast zich neer te leggen en verder te gaan met de politieke waan van de dag.
De koning is in ons staatsbestel niet meer dan een scheidsrechter, die met zijn grensrechters het spel bewaakt. Pas als het democratische spel juist gespeeld is, zet hij zijn handtekening – onder wetten óf het koninklijk besluit dat een nieuwe ministersploeg aanstelt. Wanneer? Dat zal ook voor hem de vraag zijn.
Bestel je Weekend met meer royaltynieuws hier en lees hier meer columns van Rick Evers.
FOTO: ANP
Uit andere media
